الاثنين ٢ كانون الأول (ديسمبر) ٢٠١٣

الشعر الحدیث فی إیران ونیما یوشیج

الملخص

حینما ننظر الی التحولات الثقافیة ندرک مظاهر التغییر ، و هذه کذلک خاصیة من خصوصیات الثقافة المعاصرة التی ظهرت مع تغیر حیاة الانسان من حیاة زراعیة الی صناعة آلیة، و هذا التغییر یتجلی بوضوح فی الشعر المعاصر.بدات حرکة التجدید فی الشعر الفارسی بعد تعرف الایرانیون علی الشعر الاروبی الحدیث؛ و قد منحت ثورة الدستور الشعبیة 1906م . اندفاعاجدیدا لحرکة التحدیث فی جمیع المجالات الفکریة و السیاسیة و الادبیةفی ایران؛فاذا کان الانسان فی القدیم یعرف علی انه حیوان ناطق او حیوان عاشق،فالیوم اصبح الانسان حیوانا سیاسیا؛فالسیاسة و القوة السیاسة تحتل من الانسان الیوم کل المعادلات.نتیجظ هذه التغییرات هی بلا شک تغییر الذوق الجمعی للانسان المعاصر او الحدیث.لکن قصدنا فی هذه المقالة هو بیان هذه التغییر فی نطاق الادب ، فمن علامات هذا التغییر فی الادب و الشعر علی وجه الخصوص هو اهتمام القراء و الکتاب و الشعراء و توجههم نحو قوالب ادبیة قصیرة لا یستغرق قراءوها وقتا طویلا.و ایضا وجود عوامل عدیدة اثرت علی الآثار الادبیة کلها.ان الحیاة الاجتماعیة و السیاسیة الجدیدة انبثقت عنها کلمات و مصطلحات تاثرت علی ساحة الادبیة علی سبیل المثال کلمة آزادی(الحریة)، قانون(الدستور)، الوطن و...و مصطلحات الموجودة فی العلوم الجدیدة و التکنولوجیا.و نذکر فی هذا المقال شاعر ایرانی کبیر(نیما یوشیج)موجزا؛لان بدات هذه المسیرة مع انشاد و ظهور اشعاره مثل افسانه (الاسطورة)و ماتزال مستمرة حتی الان.

الکلمات الدلیلیة:الشعر الحدیث، التغییرات العصر الحدیث،نیما یوشیچ،الشعر الحر.

الشعر الحدیث فی ایران

ان التطورات التی شهدتها ایران بعد عام1921م. تمخضت عن ادب و شعر جدیدین، سمی فیما بعد بالشعر النیمایی؛نسبة الی نیما یوشیج الشاعر المعاصر.فی القدیم ما کان تغییر خصوصیة ثقافیة سریعة و یستغرق سنوات طویلة، اما الیوم فاصبح التغییر و التحول یقع بوتیرة سریعة جدا.و حینما ننظر الی التحولات الثقافیة ندرک مظاهر هذه السرعة فی میدان الثقافة و الاجتماع، و نری توجه الشعرا نحو قوالب ادبیة قصیرظ لایستغرق وقتا طویلا؛فالیوم لا طاقة لای شاعر علی نظم ستة دفاتر مطولة کما فعل جلال الدین الرومی فی المثنوی او نظم ستین الف بیت مثل شاهنامه للفردوسی، و حتی اذا وجد من یفعل ذلک فلن یجد من یقرا عمله، لهذا اصبحت الیوم الاشعار و القصص القصیرة اهم القوالب الادبیة.هذه التغییرات تاثرت فی الذوق الجمعی للانسان المعاصر؛فی الفترة المعاصرة تغیر تعریف و منزلة الانسان فی الوجود جذریا؛فاذا کان النسان یعرف فی القدیم علی انه حیوان ناطق او عاشق،فالیوم اصبح الانسان حیوانا سیاسیا.حتی مفاهیم من قبیل (العشق)اصبح لها تعریفها الخاص فی العهد الجدید یتفاوت کلیا مع تعریفها فی العهود القدیمة؛فالمعشوق فی کثیر من الاحیان المعشوق الارضی و لیس المعشوق العلوی الذی لایصله احد، و هذا یتجلی بوضوح فی الشعر المعاصر.فنظرة سریعة الی نوع اللباس و طریقة التزین للرجال و النساء علی حد سواء و کذلک اسلوب العمران و المدنو...لذلک فان الذوق الجمعی للادباء المعاصرین ینطوی عی اشیاء جمیلة لم تکن کذلک فی الشعر الکلاسیکی، و تبرز اهمیة هذا الموضوع فی دراسة صور الاخیلة فی الشعر المعاصر.فاذا کان القدماء یقضون لیالی الشتاء الطویلة فی قراءة الشاهنامه و سائر الانواع الادبیة لسبب قلة المشاغل و وفرة الوقت و انعدام التسلیة،فان حیاة المینة و الصناعة و الآلة کسرت کل هذه المعادلات و احدثت نظاما جدیدا غیر الانسان تغییرا کبیرا،الشر مرآت للمجتمع و الشاعر کما یقول الدکتور نظام الطهرانی«فلکل شاعر اصالته و قدرته الذاتیة، و لکل مبدع مواهبه التی تحمله الی عالم جدید من التجارب الشعریة الحدیثة» [1]ان الشعر الحدیث، لیس انکسار الوزن فقط، نستطیع ان نجعل (النهضة المشروطة)بدایة للشعر الحدیث الفارسی، «و هذا الامر ما هو الا نتیجة لمعرفظ الایرانیین بالثقافة الاروبیة فی (الثورة المشروطة)فی ایران.و قد ادت هذه الثورة الی نهایة انشاد الشعراء للشعر الغزلی و الوصفی و نهایة للمدح و ...،بل مال الشعراء الی انشاد الشعر حول الکفاح الاجتماعی فی المجتمع الایرانی آنذاک. و توجد مفردات جدیدة فی هذه الفترة فی الشعر کالسیارة و الطیارة و غرها. التحق شعراء هذه الفترة الی صفوف المنادین الی الحریة و جعلوا الشعر فی خدمة الکفاح ضد الظالمین»

دستغیب،عبدالعلی،سایه روشن شعرنوفارسی، ص 38]]و جدیر بالذکر،«دهخدا،بهار،سید اشرف الدین حسینی کانوا من هولاء الشعراء» [2]اضافة علی هذا«نذکر الذین عرفوا الثقافة الاروبیة و ایضا نذکر جهود ایرانیظ واسعة النطاق فی تسریع عملیة التعرف علی العلم و الثقافة الاروبیة و ابرز الدور فی هذا المجال کان علی عاتق(امیرکبیر)و(عباس میرزا)و غیرهم الذین اسسوا (دارالفنون)فی ایران و ارسلوا الطلبة الی اروبا و ساهموا فی تاسیس اول مطبعة فی ایران.وظهرت اول صحیفة بید هذه الطلبة و لعبت هذه الصحیفة دورا هاما فی توعیة الشعب»

لنگرودی،شمس،تاریخ تحلیلی شعر نو،ص 15و16 ]] اذن علی اثر انتشار الحریات و المبادئ الدیمقراتیة فی ایران و شیوع التعلیم فی کل انحاء ایران انبری الادباء و الشعراء لمشارکة الشعب فی افکارهم و ترکوا الادب السلطانی.و عوامل اخری ایضا موجود ، نلخص اهمها فیما یلی:

– تداعیات الحرب الروسیة الایرانیة وضرورة التوجه علی التکنولوجیا

– النهوض لتعلم العلوم و الفنون العصریة اثر جهود التی بذلها عباس میرزا

– الانفتاح علی العالم الجدید و تبادل الوفود الطلابیة و غیر الطلابیة

– انتشار صنعة الطباعة

– انتشار الصحف و المطبوعات

– ترجمة و طبع الکتب المترجمة من اللغات الاجنیبة

– تاسیس مدرسة دارالفنون» [3]

میزات الشعر الحدیث الفارسی

– انه یتکون من التشبیهات و الاستعارات و الکنایات بشکل المجاز و یوثر علی القارئ بصورة ایجابیة [4]

«-الانطلاق من الشعر الکلاسیکی و قیوده التی فرضت نفسها علی الساحة الادبیة فی ایران و خلوه من الکلام الزاید فی الشعر،لان الشاعر القدیم کان مقیدا بالقوافی و کان یدخل فی الاطناب و کان الشاعر یعرف ذوقه فی القافیة المتنوعة فقط و یفتخر بها» [5]
«-ان الشاعر فی الشعر الکلاسیکی یزین شعره بالصنایع اللفظیة و المعنویة و معنی کل بیت مستقل من قبله لکن فی الشعر الحدیث توجد علاقة بین کل بیت بالبیت السابق و اللاحق» [6]

«-الابتعاد من المدح و التملق.فی القدیم کان الشعراء یتخذون طریقة المدح کی یحصلون علی الصلة و النقود و الذهب و القدرةو...لکن قد افلت هذه الظاهرة فی الشعر الحدیث و اقترب الی الحیاة الاجتماعیة عند الناس عامة» [7]
ویجدر بالذکر ان «هذه المرحلة ممزوجة بمعترک الحیاة الاجتماعیة و السیاسیة و الثقافیة بحیث لایمکن انفصامها، و من یرید الولوج الی ادب عصر النهضة فی ایران یفرض علیه تتبع هذه الفترة من تاریخ ایران و نشاطها فی مختلف المیادین، و ان یاخذ بعین الاعتبار الانفتاح السیاسی علی اروبا فی العصر القاجاری، و لاسیما عهد عباس میرزا و کذلک الحروب الروسیة الایرانیة» [8]

نیما یوشیچ و الشعر الحدیث

«ولد سنة1897م. فی قریة یوش. فی محافظة مازندران.کان ابوه یشتغل بالامور الزراعیظ و المواشی و الفلاحة.تعلم نیما القراءة و الکتابة فی قریة یوش» [9] «ثم هاجر الی طهران فی عام 1288ه.ش. مع عائلته و هو فی الثانیة عشر من عمره.دخل مدرسة (حیات جاوید)اولا،ثم دخل متوسطة مسیحیة کاتولیکیة تدعی(سن لویی)تعلم الادب و اللغة الفرنسیة و الرسم فی هذه المدرسة،ثم اخذ شهادة مدرسة(سن لویی) فی عام 1296ه.ش. و هو فی عشرین من عمره و هذه الشهادة کانت نهایة لدراسته الرسمیة» [10]و ایضا جدیر بالذکر«تعرف علی العلوم الحوزویة و تعلم اللغة العربیة فی مدرسة(خان مروی)عند المرحوم آقا شیخ هادی یوشی و تعلم الفلسفة و الفقه و المنطق عند العلامة الحائری» [11] «بدا نیما تدرس الموسیقا فی عام1316ه.ش. فی المدرسة آلمانیة فی طهران و کان یعمل فی مجلة الموسیقا هناک ایضا، و طبع نیما اجمل اشعاره فی هذه المجلة کققنوس،ها یا اناس،طیر الغم و... » [12]

هو اول شاعر ایرانی قام بکسر اوزان العروض القدیمة للشعر الفارسی الکلاسیکی والقائم اساسا علی اوزان الخلیل بن احمد فی شعرع افسانه(الاسطورة)، و یمکن نقارن نیما یوشیج و محاولاته الجادة للتجدید فی الشعر الفارسی و الذی لقبه النقاد ب(ابی الشعر الفارسی الحدیث) بجهود بدر شاکر السیاب الذی یعتبره کثیر من النقاد العرب اول شاعر قام بتحدیث الشعر العربی.لقد وسع نیما دائرة التجسیدات و الاوصاف و قرب الشعر لطبیعة البیان و واقع الحیاة؛رغم ان (الاسطورة) کانت وصفا لاوضاع الشاعر و بیانا لتفاصیل محل ولادته لکنها فی نفس الوقت تعد انطلاقه فی مضمار الشعر الفارسی الجدید(الشعر الحر).

مفهوم التغییر لدی نیما یوشیج یتخلص بما یلی

«-یتجه فی الشعر من حیث المحتوی اتجاها اجتماعیا، و ان یکون الشاعر ابن زمانه
– یری ان الشعر ینبغی ان یصور تجاربه الشعوریة بشکل محسوس مرئی،لا ان یصوغ هذه التجارب بشکل ذهنی

– التحول فی المحتوی و الطریقة و الرویة یطلب تغییرا فی القالب ایضا کی یکون منسجما مع هذا التحول، و من هنا فان الوزن و القافیة بکل ما فیها من موسیقی ضروریة للشعر،ینبغی ان یکون فی اتجاه عواطف الشاعر و انفعالاته، و یری انه لم یهمل عروض الخلیل و لکنه جعلها اکثر سعة و عطاء» [13]

«ما کان نیما یوشیج متبحرا فی الشعر الحدیث فحسب،بل ظهرت قدراته فی جمیع القوالب الشعریة، و هناک آثار خالدة فی قوالب القدیمة مثل کتاب (الماء فی منام النمل)یحتوی علی رباعیات، ایضا فی المثنوی(لحم البارد،وردة الغرامیة،قلعة سقریم)، و فی قالب (ترکیب بند) و (المسمط):یا لیل،المحبس،الحطاب،الاسد،الجندی الفولاذی. » (علی پور،منوچهر،مشاهیر ایرانی،ص54الی59) «تجلب نیما القارئ نحو اشعاره و السبب هو استخدام نیما لعبارات عامیة و حاریة فی الشعر،یستخدم الاشیاء و العناصر الطبیعیة بکل ظریف و علی طریقة البدیعیة الخاصة» [14]مع ما یعد نیما من الشعراء الحدیث، لکن لاینفی الوزن و القوافی ابدا، و لا یعتبر الوزن و القوافی امورا زائدة علی الاطلاق ما کان معارضا للوزن فی الشعر و ما کانت له اشعار دون وزن.

من آثاره

«الماء فی منام النمل-الاسطورة-قصة اسرة الجندی- مدینة اللیل و مدینة الفجر- الصرخات الاخری- اطاقة القلم- ناقوس- الغزال و الطیور- توکا فی القفص-و.... » [15]

نموذج من شعره

(ایها البشر)

ای آدمها که بر ساحل نشسته شاد و خندانید

یک نفر در آب دارد می سپارد جان

یک نفر دارد که دست و پای دائم می زند

روی این دریای تند و تیز و سنگین که می دانید

آن زمان که مست هستید از خیال دست یابیدن به دشمن

آن زمان که پیش خود بیهوده پندارید

که گرفتید دست ناتوانی را

ناتوانی بهتر پدید آرید

آن زمان که تنگ می بینید

بر کمرهاتان کمربند

در چه هنگامی بگویم من

یک نفر در آب دارد می کند بیهوده جان قربان

ایها الجالسون علی الساحل مسرورین و ضاحکین

هناک شخص فی الماء یلفظ انفاسه الاخیرة

هناک شخص یرفس باستمرار بیده و رجله

عند ذلک البحر الداکن الثقیل الهائج الذی تعرفونه

فی ذلک الوقت الذی تنتشئون فیه متخیلین انکم انتصرتم علی العدو

فی ذلک الوقت الذی تظنون فیه عبثا انکم

قد اخذتم بید انسان ضعیف

لکی تخلقوا له قوة افضل

فی ذلک الوقت الذی تضیقون

فیه احزمتکم علی ظهورکم

فی ای وقت اقول لکم

هناک شخص یفقد روحه عبثا فی الماء

النتیجة

کما اشرنا بدات حرکة التجدید فی الشعر الفارسی بعد تعرف الایرانیون علی الشعر الاروبی الحدیث، وقد منحت ثورة الدستوریة 1906م انقلابا جدیدا لحرکة التحدیث فی جمیع المجالات الفکریة و السیاسیة و الادبیة فی ایران، وان الحیاة الاجتماعیة و السیاسیة الجدیدة و الکلمات و المصطلحات الجدیدة و العلوم العصری و التکنولوجیا و... اثرت علی الادب ،و هذه التغییرات تتجلی بوضوح فی الشعر المعاصر؛ ونتیجة هذه الامور تغیر الذوق الجمعی للناس و للادباء و الشعراء،و بدات هذه المسیرة بید نیما یوشیج فی شعره الاسطورة و ماتزال مستمرة حتی الان،هو لا ینفی الوزن و القوافی بل یستخدم الموضوعات الجدیدة و قالب آخر فی الشعر الحر ،لا یحتاج القوافی کما یحتاج الشعر القدیم و لیست فی اشعارها القیود الموجودة فی الشعر القدیم.

المنابع و المصادر:

1-اخوان ثالث،مهدی،بدایع و بدعت ها و عطا و لقای نیما یوشیج،چاپ2،تهران،انتشارات بزرگمهر،1367ه.ش.

2-حاکمی والا،اسماعیل،تاریخ ادبیات معاصر،تهران

3-حقوقی،محمد،مروری بر تاریخ ادبیات امروز ایران،چاپ4،تهران،انتشارات قطره،1380ه.ش.

4-دستغیب،عبدالعلی،سایه روشن شعرنوفارسی،چاپ1،انتشارات فرهنگ،1348ه.ش.

5- زرین کوب،حمید،چشم انداز شهر نوفارسی،چاپ3،تهران،انتشارات توسل،1358ه.ش.

6-علی پور،منوچهر،مشاهیر ایرانی،جاپ3،تهران،انتشارات تیرگان،1384ه.ش.

7-لنگرودی،شمس،تاریخ تحلیلی شعرنو،چاپ2،تهران،انتشارات مرکز،1370ه.ش.

8-میرانصاری،علی،کتاب شناسی نیما یوشیج،چاپ1،تهران،انتشارات سازمان اسناد ملی ایران،1375 ه.ش.

9-نظام طهرانی،نادر،دور الشعر الکلاسیکی و الحر،مجلة،اللغة العربیة و آدابها،العدد الثانی2005 م.

10-یاحقی،محمدجعفر،جویبار لحظه ها،تهران،انتشارات جامی

11-یوشیج،نیما،حرف های همسایه،چاپ5،تهران،انتشارات دنیا،1363ه.ش.